चाणक्य
चाणक्यः मौर्यवंशप्रथमराज्ञः चंद्रगुप्तस्य मन्त्रीसहायकोच आसीत् | सो प्राचीनभारतस्य प्रसिद्धतम कूटनीतिज्ञोऽभवत् | तेन सहायतया हि चन्द्रगुप्तेन नन्दराज्ञम् अवस्थापितम् मौर्यवंशंस्थापितंच | चाणक्य अर्थशास्त्रिदं पुस्तकस्य लेखको आसीत् | राजनीत्यां तस्य नीतिः चाणक्यनीतीदं नाम्ना प्रसिध्दा अस्ति |
- विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन ।
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥
- पण्डिते च गुणास्सर्वे मूर्खे दोषा हि केवलं ।
तस्मात् मूर्खसहस्रेभ्य: प्राज्ञ एको विशिष्यते ॥
- परोक्षे कार्यहंतारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनं ।
वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुंभं पयोमुखम् ॥
- रूपयौवनसंपन्ना विशालकुलसंभवाः ।
विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुका: ॥
- ताराणां भूषणं चन्द्रो नारीणाम् भूषणं पतिः ।
प्रिथिव्या भूषणं भूषणं राजा विद्या सर्वस्य भूषणम् ॥
- कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान् न भक्तिमान् ।
कानेन चक्षुषा किं वा चक्षु: पीडैव केवलम् ॥
- लालयेत् पंच वर्षाणि दश वर्षानि ताडयेत् ।
प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रं मित्रवदाचरेत् ॥
- एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना ।
वासितं स्यात् वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं तथा ॥
- एकेन शुष्क वृक्षेण दह्यमानेन वह्निना ।
दह्यते हि वनं सर्वं कुपुत्रेण कुलं तथा ॥
- निर्गुणेष्वपि सत्त्वेषु दयां कुर्वन्ति साधवः ।
न हि संहरते ज्योत्स्नां चन्द्रश्चण्डालवेश्मनि ॥
- विद्या मित्रं प्रवासेषु माता मित्रं गृहेशु च ।
व्याधितस्यौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च ॥
- न कश्चित् कस्यचिन्मित्रं न कश्चित् कस्यचिद्रिपुः ।
व्यवहारेणजायन्ते मित्राणि रिपवस्तथ। ॥
- दुर्जन: प्रियवादी च नैतद्विश्वासकारणं ।
मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम् ॥
- दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययाऽलंकृतोऽपि सन् ।
मणिना भूषितस्सर्पः किमसौ न भयंकर ॥।
- सर्प क्रूरः खल क्रूरः सर्पात् क्रूरतर खलः।
मन्त्रौषधिवशः सर्पः कलः केन निवार्यते ॥
- धनानि जीवितश्चैव परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत्
सन्निम्मित्ते वरं त्यागो विनाशे नियते सति
- आयुष क्षण एकोऽपि न लभ्य: स्वर्णकोटिभि: ।
स चेन्निरर्थकं नीतः का नु हानिस्ततोधिका? ॥
- शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् ।
शरीरं क्षणविध्वंसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः ॥
- धनिक: श्रोत्रियो राज नदी वैद्यश्च पंचमः ।
पंच यत्र न विद्यन्ते तत्र वासं न कारयेत् ॥
- मूर्खा: यत्र न पूज्यन्ते धान्यं यत्र सुसंचितं ।
दंपत्योः कलहो नास्ति तत्र श्री स्वयमागता॥
- अस्ति पुत्रो वशे यस्य भृत्यो भार्या तथैव च।
अभावेऽप्यस्ति सन्तोषः स्वर्गस्थोऽसौ महीतले ॥
- माता यस्य गृहे नास्ति भार्याचाप्रियवदिनी ।
अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम॥।
- कोकिलानां स्वरो रूपं नरी रूपं पतिव्रतं ।
विद्या रूपं कुरूपाणां क्षमा रूपं तपस्विनाम् ॥
- गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः ।
पतिरेको गुरुस्त्रीणां सर्वस्याभ्यागतो गुरुः
- स जीवति गुणा यस्य धर्मो यस्य जीवति ।
गुणधर्मविहीनस्य जीवनं निष्प्रयोजनम् ॥
- दुर्लभं प्राकृतं मित्रं कुर्लभ: क्षेमकृत् सुतः ।
दुर्लभा सदृशी भार्या दुर्लभः स्वजन प्रियः ॥
- साधूनां दर्शनं पुण्यं तीर्थभूता हि साधवः।
तीर्थं फलति कालेन सद्यः साधुसमागमः
- सत्संगः केसवे भक्तिः गंगांभसि निमज्जनं ।
असारे खलु संसारे थ्रीणि सारानि भावयेत् ॥
- शान्तितुल्यं तपो नास्ति न संतोषात् परं सुखं ।
न तृष्णाया परो व्याधिर्न च धर्मो दया समः ॥
- अन्नदाता भयत्राता विद्यादाता तथैव च। ।
जनिता चोपनेता च पंचैते पितरः स्मृताः॥
- आदौ माता गुरोः पत्नी ब्राह्मणी राजपत्निका ।
धेनुर्धात्री तथा पृथ्वी सप्तैताः मातरः स्मृताः॥
- आपदाम् कथितः पन्था इन्द्रियाणामसंयमः ।
तज्जय संपदाम् मार्गो येनेष्टम् तेन गम्यताम् ॥
- समुद्रावरणा भूमिः प्राकारावरणं गृहं।
नरेन्द्रावरणो देशः चरित्रावरणा स्त्रियः॥
- परोपकरणं येषां जागर्ति हृदये सतां।
नश्यन्ति विपदस्तेषां सम्पसह् स्युः पदे पदे ॥
- नास्ति विद्यासमं चक्षुर्नास्ति सत्यसमं तपः।
नास्ति रागसमं दु:खं नास्ति त्यागसमं सुखं॥
- पादपानां भयं वातात् पद्मानाम् शिशिराद्भयं।
पर्वतानां भयं वज्रात् साधूनां दुर्जनाअद्भयं ॥
- सुभिक्षं कृषके नित्यं नित्यं सुखमरोगिनः।
भार्या भर्तु: प्रिया यस्य तस्य नित्योत्सवं गृहं ॥
- प्रथमे नार्जिता विद्या द्वितीये नार्जितं धनं।
तृतीये नार्जितं पुण्यं चतुर्थे किं करिष्यति॥
- क्षमया दयया प्रेम्णा सूनृतेनार्जवेन च।
वशीकुर्याज्जगत्सर्वं विनयेन च सेवया ॥
- अजरामरवत् प्राज्ञो विद्यामर्थम् च चिन्तयेत्।
गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् ॥
- अनेकसंशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकं।
सर्वस्य लोचनं यस्य नास्त्यंध एव सः ॥
- मनस्यन्यत् वचस्यन्यत् कर्मण्यन्यत् दुरात्मनां ।
मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम् ॥
- प्रविचार्योत्तरं देयं सहसा न वदेत् क्वचित्।
शत्रोरपि गुणा ग्राह्याः दोषास्त्याज्या गुरोरपि॥
- त्यज दुर्जनसंसर्गं भज साधुसमागमं।
कुरुपुण्यमहोरात्रं स्मर नित्यमनित्यताम् ॥
- दृष्टिपूतं न्येसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत्।
सत्यपूतम् वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत् ॥
- सत्येन धार्यते पृथ्वी सत्येन तपते रविः।
सत्येन वायवो वान्ति सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम् ॥
- कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरे व्यवसायिनां।
को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम्
- शोकस्थानसस्राणि भयस्थानशतानि च ।
दिवसे दिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम् ॥
- दरिद्रता धीरतया विराजते कुरूपता शीलतया विराजते।
कुभोजनं उष्णतया विराजते कुवस्त्रता शुभ्रतया विरजते ॥
- यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते निकर्षणछेदनतापताडनैः ।
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन कुलेन कर्मणा॥
- अनभ्यासे विषं विद्या अजीर्णे भोजनं विषं ।
विषं गॊष्ठी दरिद्रस्य भोजनान्ते जलं विषं ॥
- मातृवत्परदारेषु परद्रव्येषु लोष्टवत्।
आत्मवत्सर्वभूतेषु यः पश्यति स पण्डितः॥
- दानेन पाणिर्नतुकंकणेन स्नानेन शुद्धिर्नतु चन्दनेन।
मानेन तृप्तिर्नतुभोजनेन ज्ञानेन मुक्तिर्नतु मण्डनेन ॥
- कः कालः कानि मित्राणि को देशः कौ व्ययागमौ।
कस्याहं का च मे शक्तिरिति चिन्त्यं मुहुर्मुहु: ॥
- अत्यन्तकोपः कटुका च वाणी दरिद्रता च स्वजनेषु वैरं ।
नीचप्रसङ्ग: कुलहीनसेवा चिह्नानि देहे नरकस्थितानाम् ॥
- धनधान्यप्रयोगेषु विद्यासंग्रहणेषु च ।
आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज्ज सुखी भवेत् ॥
- गुनैरुत्तमतामा याति नोच्चैरासनमास्थितः।
प्रासादशिखरस्थोऽपि काक: किं गरुडायते ?॥
- प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥
- पुस्तकेषु च या विद्या विद्या परहस्तेषु यद्धनं।
उत्पन्नेषु च कार्येषु न सा विद्या न तद्धनम्
- सन्तोषस्त्रिषु कर्तव्यः स्वदारे भोजने धने।
त्रिषु चैव न कर्तव्योऽध्ययने जपदानयोः॥
- विप्रयोर्विप्रवह्न्योश्च दम्पत्योः स्वामिभृत्ययोः।
अन्तरेण न गन्तव्यं हलस्य वृषभस्य च ॥
